‘We werken met de patiënt van vandaag voor de patiënt van morgen’

Oncologische geneesmiddelen werken slechts bij dertig procent van de patiënten met gemetastaseerde kanker. Hans van Snellenberg, directeur van Hartwig Medical Foundation, was verbaasd, zelfs geschokt, toen hij daar achter kwam tijdens het ziekteproces van zijn vader, die in 2007 overleed aan slokdarmkanker. ‘Je hebt een uitgezaaide ziekte, je bent ernstig ziek, en dan zegt de dokter: “We hebben een geneesmiddel, maar de kans is dertig procent dat het bij u werkt.” Uiteraard wil je dan weten of jij bij die dertig procent gelukkigen hoort, maar dat antwoord kan de behandelaar niet geven. Het is een soort tombola.’

Emile Voest, een bevriende oncoloog, legde Van Snellenberg vervolgens uit dat de effectiviteit zo gering is, doordat artsen lange tijd vooral focusten op de plek van de tumor, niet op wat er fout gaat in het DNA. ‘Terwijl kanker een ziekte is van het DNA. De cel reproduceert zichzelf niet goed, er ontstaan foutjes en die leiden tot weefselgroei die geen functie heeft. Dát noemen we kanker.’

Om hier iets aan te veranderen, besloot Van Snellenberg samen met enkele vrienden een stichting op te richten met als doel geld in te zamelen om het DNA-onderzoek bij tumoren te verbeteren (Barcode for Life). Met een grote donatie van een filantroop leidde dat tot de oprichting van Hartwig Medical Foundation (Hartwig), sinds 2015 gevestigd in het Amsterdamse SciencePark.

Primaire Tumor Onbekend (PTO)

Vervolgens ging het snel. Want inmiddels doet Hartwig voor 24 Nederlandse ziekenhuizen, waaronder alle academische ziekenhuizen, DNA-onderzoek voor patiënten met de diagnose Primaire Tumor Onbekend (PTO). Van Snellenberg: ‘Dat is een akelige diagnose, want iedere behandeling start met kennis van de primaire tumor. Als je die niet hebt, kun je ook niet behandelen.’

Hartwig werkt voor haar genetische analyses met een complete DNA-test waarmee bloed en tumorweefsel van de patiënt op alle mogelijke genetische kenmerken worden gescreend. ‘We beschikken daarvoor over een databank met de gegevens van zesduizend patiënten met dertig voorkomende kankertypes. Als we een biopt van een metastase krijgen van een patiënt met PTO, dan kan na analyse onze bevinding zijn dat de tumor voor negentig procent lijkt op longkanker. Die uitslag rapporteren we aan het betreffende ziekenhuis. Als die dat vervolgens kan bevestigen in haar lab, en meestal is dat zo, kan de behandeling starten.’

Whole Genome Sequencing (WGS)

Waarom kloppen ziekenhuizen bij Hartwig aan voor deze DNA-analyses? Immy Riethorst: ‘Omdat wij gespecialiseerd zijn in whole genome sequencing (WGS). We werken met drie sequencers waarmee we het hele genoom analyseren. Andere ziekenhuizen doen alleen panelonderzoek, dat zijn losse testen waarbij ze kijken naar slechts een aantal plekken in het genoom.’ Van Snellenberg vult aan: ‘Wij vinden daardoor meer mutaties dan andere labs, zelfs meer dan alle andere diagnostische testen samen in Nederland. We kunnen daardoor ook meer verbanden leggen tussen tumortypes en mutaties. Zo vonden we dat niet alleen vrouwen met borstkanker, maar ook mannen met maagkanker een HER2-mutatie kunnen hebben. Zo’n mutatie kan behandeld worden met Herceptin. De vraag is dan of ook deze mannen daarmee behandeld kunnen worden. Dat blijkt inderdaad het geval. Waarmee plotseling ook voor hen een effectieve behandeling beschikbaar is.’

‘Bovendien zijn we in staat onze analyses snel te doen en het ziekenhuis daarover ook snel te rapporteren,’ vervolgt Van Snellenberg. ‘We garanderen daarvoor een termijn van maximaal tien dagen, maar meestal lukt dat ons in acht dagen. En als het echt spoed is, zelfs in vier dagen. Nergens anders ter wereld gaat dat zo snel. Die snelheid is cruciaal. Want hoe eerder de diagnose bekend is, hoe sneller je de behandeling kunt starten bij patiënten die levensbedreigend ziek zijn. Overigens denken we dat het nog sneller kan én moet, dus daar werken we aan.’

En er is nog iets. De dataset van Hartwig is inhoudelijk consistent. ‘Bij andere datasets, ook sets die groter zijn dan de onze, is dat niet zo. Dat zijn veelal datasets die je zou kunnen vergelijken als appels en peren. De data komen uit verschillende ziekenhuizen of regio’s, die elk gebruik hebben gemaakt van andere diagnostische tests. Standaardisering ontbreekt. Onze dataset biedt die wel. Daarom wordt die ook vaak gebruikt bij wetenschappelijk onderzoek, ook internationaal.’

Landelijke databank

Niet dat Van Snellenberg en Riethorst tevreden zijn. Hun doel is een betere en meer gepersonaliseerde tumorbehandeling, met zo min mogelijk risico op complicaties voor de patiënt. Dat begint allemaal met genetische diagnostiek. En een databank met liefst zoveel mogelijk patiëntendata, inclusief gegevens over het type behandeling en de behandeluitkomsten.

Van Snellenberg droomt dan ook van een landelijke databank, waarbij de data van zoveel mogelijk kankerpatiënten die in ziekenhuizen onder behandeling zijn worden opgenomen. ‘We hebben nu een set van zesduizend patiënten. Stel dat dat er over vijf jaar honderdduizend zijn. Je hebt dan een veel grotere set genetische data waarmee je patronen kunt herkennen die mogelijk passen bij een bepaald tumortype. Hoe meer patiëntendata in de databank, hoe verfijnder de diagnostiek.’

Riethorst: ‘Bovendien kunnen we dan zelfs aanbevelingen doen voor behandeling. Nu start iedere tumorpatiënt met dezelfde protocollair voorgeschreven behandeling: eerst behandeling 1, dan behandeling 2 enzovoort. Niet iedere patiënt is daarbij gebaat. Wie weet profiteren patiënten met bepaalde tumortypes er meer van om direct met behandeling 2 te beginnen. Je kunt patiënten dan sneller en effectiever behandelen.’

Databaseovereenkomsten

Om tot de gewenste uitbreiding van de databank te komen, sluit Hartwig databaseovereenkomsten met meerdere ziekenhuizen. Van Snellenberg: ‘We hopen dat patiënten die daar onder behandeling zijn, bereid zijn hun data te delen via onze databank. Zodat deze kan blijven groeien en we er steeds meer van kunnen leren. Uiteraard blijven de data eigendom van de patiënt, wij hebben slechts gebruiksrecht. Negentig procent van de patiënten geeft hiervoor hun toestemming. Ze zeggen: “Als ik er niet meer mee geholpen ben, dan hopelijk wel andere patiënten.” Dat sluit aan bij de visie van Hartwig: werken met de patiënt van vandaag voor de patiënt van morgen.’